Phenylketonuria

Fenyloketonuria (PKU) to rzadka, dziedziczna choroba metaboliczna, w której organizm nie potrafi prawidłowo rozkładać aminokwasu fenyloalaniny, występującego w wielu produktach białkowych (takich jak mięso, nabiał, jaja, orzechy) oraz w niektórych substancjach słodzących (np. aspartam).

W PKU niedobór enzymu hydroksylazy fenyloalaninowej (PAH) prowadzi do gromadzenia się fenyloalaniny we krwi i w mózgu. Nieleczone, wysokie stężenia fenyloalaniny są toksyczne – wpływają na rozwój mózgu i powodują trwałą niepełnosprawność intelektualną oraz inne problemy neurologiczne.

Dzięki badaniom przesiewowym noworodków i wczesnemu leczeniu dietetycznemu większość dzieci z PKU może dziś rosnąć i rozwijać się bez poważnych powikłań.

Co powoduje PKU?

PKU jest spowodowana mutacjami w genie PAH, który zawiera instrukcję do produkcji enzymu hydroksylazy fenyloalaninowej. Enzym ten w warunkach prawidłowych przekształca fenyloalaninę w inny aminokwas – tyrozynę.

Ponieważ PKU jest chorobą autosomalnie recesywną, dziecko musi odziedziczyć dwie zmutowane kopie genu PAH (po jednej od każdego z rodziców), aby zachorować. Rodzice, którzy mają po jednej zmutowanej i jednej prawidłowej kopii genu, są zazwyczaj bezobjawowymi nosicielami.

W niektórych krajach wyróżnia się również „wariantowe” lub „łagodne” postacie hiperfenyloalaninemii z częściowo zachowaną aktywnością enzymu, co może umożliwiać bardziej liberalną dietę.

Objawy u niemowląt i dzieci

Gdy fenyloketonuria nie jest leczona, objawy zwykle rozwijają się stopniowo w ciągu pierwszych miesięcy życia. Noworodek z PKU często wygląda całkowicie zdrowo przy urodzeniu.

Typowe cechy nieleczonej lub źle kontrolowanej PKU obejmują:

• Opóźnienie rozwoju, dziecko może nie osiągać kamieni milowych (siadanie, chodzenie, mowa) w oczekiwanym czasie.

• Niepełnosprawność intelektualną, od łagodnej do ciężkiej, jeśli wysokie stężenia fenyloalaniny utrzymują się przez dłuższy czas.

• Napady drgawek oraz nieprawidłowości w zapisie EEG.

• Problemy behawioralne: drażliwość, nadpobudliwość, trudności z koncentracją, zachowania przypominające zaburzenia ze spektrum autyzmu.

• „Stęchły” lub „mysi” zapach oddechu, skóry lub moczu, spowodowany produktami rozpadu fenyloalaniny.

• Jasne zabarwienie skóry, włosów i oczu w porównaniu z innymi członkami rodziny, wynikające ze zmniejszonej produkcji melaniny.

• Wypryskopodobne zmiany skórne (wysypka przypominająca egzemę).

Przy wczesnym rozpoznaniu i ścisłej kontroli metabolicznej większości tych objawów można zapobiec.

Jak częsta jest PKU?

PKU jest chorobą rzadką, ale jej częstość występowania różni się w zależności od populacji. Orientacyjnie:

• W wielu krajach europejskich i w Ameryce Północnej: około 1 na 8 000–15 000 żywych urodzeń.

• W niektórych regionach choroba występuje częściej lub rzadziej, w zależności od częstości nosicielstwa w danej populacji.

Diagnostyka

Obecnie fenyloketonurię najczęściej rozpoznaje się w ramach przesiewu noworodków:

1. Kilka kropli krwi pobiera się z pięty dziecka (tzw. suche krwi na bibule) kilka dni po urodzeniu.

2. Próbkę analizuje się pod kątem podwyższonych stężeń fenyloalaniny.

3. Jeśli wynik przesiewu jest dodatni, wykonuje się dodatkowe badania potwierdzające rozpoznanie:
   • powtórny pomiar stężenia fenyloalaniny w osoczu,

   • ocenę stosunku fenyloalanina/tyrozyna,

   • czasami badanie genu PAH.

W miejscach, gdzie nie ma badań przesiewowych noworodków, PKU może być podejrzewana, gdy dziecko prezentuje:

• opóźnienie rozwoju lub niepełnosprawność intelektualną,

• napady drgawek, problemy behawioralne,

• charakterystyczny „stęchły” zapach ciała oraz jasną karnację,

a badania krwi wykazują znacznie podwyższone stężenie fenyloalaniny.

Leczenie i rokowanie

Podstawą postępowania w fenyloketonurii jest dożywotnia kontrola stężenia fenyloalaniny.

Główne strategie leczenia

• Dieta z ograniczeniem fenyloalaniny
  • Specjalna, niskobiałkowa dieta wprowadzana możliwie najwcześniej (najlepiej w pierwszych tygodniach życia).

  • Ścisłe ograniczenie spożycia naturalnego białka (mięso, ryby, jaja, nabiał, orzechy, wiele produktów zbożowych).

  • Stosowanie mieszanek aminokwasowych bez fenyloalaniny oraz specjalnych produktów spożywczych, aby zapewnić odpowiednią podaż białka i składników odżywczych dla prawidłowego wzrostu.

• Regularne monitorowanie
  • Częste badania krwi (szczególnie w okresie niemowlęcym i dzieciństwie), aby monitorować stężenie fenyloalaniny i odpowiednio dostosowywać dietę.

• Leczenie wspomagające (u części pacjentów)
  • Niektórzy pacjenci z określonymi mutacjami genu PAH mogą dobrze reagować na sapropterynę (BH4) – syntetyczny kofaktor, który zwiększa resztkową aktywność enzymu i pozwala na mniej restrykcyjną dietę.

  • W niektórych krajach prowadzone są badania nad nowymi metodami leczenia (np. terapia enzymatyczna lub podejścia genowe).

Rokowanie

W przypadku wczesnego rozpoznania fenyloketonurii (za pomocą badań przesiewowych noworodków) i konsekwentnego leczenia z zachowaniem dobrej kontroli metabolicznej większość osób cierpiących na tę chorobę może mieć normalny rozwój intelektualny, uczęszczać do szkoły powszechnej i prowadzić niezależne dorosłe życie

Niestosowanie się do zaleceń dietetycznych lub późne rozpoznanie, szczególnie we wczesnym dzieciństwie, znacząco zwiększa ryzyko nieodwracalnej niepełnosprawności intelektualnej i powikłań neurologicznych.

Kobiety z PKU wymagają szczególnie ścisłej kontroli metabolicznej przed ciążą i w jej trakcie, aby chronić rozwijające się dziecko przed wysokimi stężeniami fenyloalaniny we krwi matki – tzw. zespół matczynej PKU (maternal PKU).

Żródła:

• Andrea M. Zuñiga Vinueza, Recent Advances in Phenylketonuria: A Review (2023)

• Naz Al Hafid & John Christodoulou, Phenylketonuria: a review of current and future treatments (2015)

• European Expert Group, European guidelines on diagnosis and treatment of phenylketonuria: First revision (2025)

• Anita MacDonald et al., Current Insights into Nutritional Management of Phenylketonuria: An Update for Children and Adolescents (2023)

• Eduardo Remor et al., What is known about patients’ quality of life with Phenylketonuria and their caregivers? A scoping review (2024)